savings bank accounts भारतीय रिझर्व्ह बँकेने (आरबीआय) अलीकडेच मुलांच्या बचत खात्यांसंदर्भात काही महत्त्वपूर्ण बदल जाहीर केले आहेत. हे नवीन नियम १ जुलै २०२५ पासून अंमलात येणार असून त्यांचा प्रमुख उद्देश लहान वयापासूनच मुलांमध्ये आर्थिक जागरूकता आणि व्यवस्थापन कौशल्य विकसित करणे हा आहे. या नवीन नियमांमुळे मुलांना आर्थिक जगतात प्रवेश करण्याची संधी मिळणार आहे. या लेखात आपण या नवीन नियमांबद्दल सविस्तर माहिती जाणून घेऊया.
६ वर्षांवरील मुलांसाठी स्वतंत्र बँक खाते
आरबीआयच्या नवीन मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार, ६ वर्षे किंवा त्याहून अधिक वयाच्या मुलांना आता स्वतंत्रपणे त्यांचे बचत खाते उघडण्याची आणि व्यवस्थापित करण्याची मुभा देण्यात आली आहे. हा नियम मुलांना लहान वयातच पैशांचे महत्त्व आणि व्यवस्थापन समजावे या दृष्टीने लागू करण्यात आला आहे.
या नवीन व्यवस्थेमुळे मुले आता:
- स्वतंत्रपणे बँक खाते उघडू शकतात
- स्वतः निर्णय घेऊ शकतात
- आर्थिक व्यवहार करू शकतात
- पालकांच्या परवानगीशिवाय आपल्या खात्याचे व्यवस्थापन करू शकतात
हे बदल मुलांना आत्मनिर्भर बनवण्यास आणि त्यांच्यात जबाबदारीची भावना निर्माण करण्यास मदत करतील. शाळेत शिकत असतानाच त्यांना बँकिंग प्रणालीचे प्राथमिक ज्ञान मिळेल, जे त्यांच्या भविष्यातील आर्थिक निर्णयांसाठी उपयुक्त ठरेल.
५ वर्षांखालील मुलांसाठी नियम अबाधित
जरी ६ वर्षांवरील मुलांसाठी नियमांमध्ये बदल झाले असले तरी, ५ वर्षे किंवा त्याहून कमी वयाच्या मुलांसाठीचे नियम मात्र यापूर्वीप्रमाणेच राहणार आहेत. अशा लहान मुलांसाठी बँक खाते त्यांच्या पालकांच्या किंवा कायदेशीर पालकांच्या देखरेखीखाली उघडले जाईल आणि चालवले जाईल.
५ वर्षांखालील मुलांच्या खात्यांसाठी आवश्यक कागदपत्रे:
- मुलाचे जन्म प्रमाणपत्र
- मुलाचे आधार कार्ड
- पालकांचे आधार कार्ड
- पालकांचे पॅन कार्ड
- पत्त्याचा पुरावा
या खात्यांमध्ये सर्व व्यवहारांसाठी पालकांच्या स्वाक्षरीची आवश्यकता असेल आणि पालकच खात्याचे प्राथमिक नियंत्रक असतील.
मुलांच्या खात्यांवरील मर्यादा
आरबीआयच्या नवीन नियमांमध्ये काही महत्त्वपूर्ण मर्यादा देखील नमूद केल्या आहेत:
- मुलांच्या खात्यांना ओव्हरड्राफ्ट सुविधा देण्यास बँकांना मनाई करण्यात आली आहे. म्हणजेच मुले त्यांच्या खात्यात उपलब्ध असलेल्या रकमेपेक्षा जास्त रक्कम काढू शकणार नाहीत. ही मर्यादा मुलांच्या आर्थिक संरक्षणासाठी महत्त्वपूर्ण आहे.
- तथापि, मुलांना इतर बँकिंग सुविधा जसे की ATM कार्ड, नेट बँकिंग, मोबाईल बँकिंग इत्यादी देण्यास बँकांना परवानगी आहे, परंतु त्यावरही काही मर्यादा असू शकतात.
- व्यवहारांची मर्यादा: बँका मुलांच्या खात्यांवर दैनिक किंवा मासिक व्यवहारांवर मर्यादा ठेवू शकतात, जेणेकरून गैरवापर टाळता येईल.
मुलांसाठी योग्य बँकेची निवड
मुलांसाठी बँक खाते उघडताना योग्य बँकेची निवड करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. विविध बँकांमध्ये उपलब्ध सुविधांची तुलना करून निर्णय घेणे हितावह ठरेल.
बँक निवडताना पुढील बाबींचा विचार करावा:
- बँकेच्या सेवांची गुणवत्ता
- व्याज दर
- वार्षिक शुल्क किंवा फी
- किमान शिल्लक रक्कम
- डिजिटल बँकिंग सुविधा
- मुलांसाठी विशेष योजना
अनेक बँका आता मुलांसाठी विशेष बचत खाते योजना देऊ करतात, ज्यामध्ये जास्त व्याज दर, वार्षिक शुल्कातून सूट, शैक्षणिक सामग्री किंवा आकर्षक भेटवस्तू यांचा समावेश असू शकतो. अशा बँकांची निवड केल्यास मुलांना अधिक फायदा होऊ शकतो.
ऑनलाइन आणि ऑफलाइन खाते उघडण्याची प्रक्रिया
आजच्या डिजिटल युगात मुलांसाठी बँक खाते दोन्ही पद्धतींनी – ऑनलाइन किंवा ऑफलाइन उघडता येऊ शकते. दोन्ही पद्धतींमध्ये KYC (Know Your Customer) प्रक्रिया पूर्ण करणे आवश्यक आहे.
ऑनलाइन खाते उघडणे
- बँकेच्या अधिकृत वेबसाइट किंवा मोबाइल अॅपवर जा
- मुलांसाठीच्या विशेष बचत खाते फॉर्म भरा
- आवश्यक कागदपत्रे स्कॅन करून अपलोड करा
- आवश्यक असल्यास, व्हिडिओ KYC प्रक्रिया पूर्ण करा
- खाते सक्रिय झाल्यावर, बँक नियम आणि ATM कार्ड पोस्टाने प्राप्त होतील
ऑफलाइन खाते उघडणे
- जवळच्या बँक शाखेत जा
- मुलांसाठीचा बचत खाते अर्ज भरा
- सर्व आवश्यक कागदपत्रे सादर करा
- बँक अधिकाऱ्यासोबत KYC प्रक्रिया पूर्ण करा
- खाते उघडल्यानंतर, पासबुक आणि इतर कागदपत्रे प्राप्त करा
खाते शिल्लक आणि वयानुसार नियम
विविध बँकांमध्ये मुलांच्या खात्यांसाठी किमान शिल्लक रकमेचे नियम वेगवेगळे असू शकतात. सामान्यत:
- अनेक बँकांमध्ये हे किमान शिल्लक रु. ५०० ते रु. १००० दरम्यान असते.
- काही बँका मुलांच्या खात्यांसाठी किमान शिल्लक रकमेची अट माफ करतात.
- बँकेनुसार हे नियम बदलू शकतात, म्हणून संबंधित बँकेची नियमावली जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे.
मुलाचे वय १८ वर्षे पूर्ण झाल्यावर, त्यांचे बचत खाते नियमित प्रौढ बचत खात्यात परिवर्तित केले जाते. त्यासाठी अद्ययावत ओळखपत्र, पत्ता प्रमाणपत्र आणि मुलाचे नवीन स्वाक्षरीचे नमुने सादर करणे आवश्यक असते.
पालकांची भूमिका आणि जबाबदाऱ्या
नवीन नियमांमध्ये मुलांना स्वातंत्र्य दिले असले तरी, त्यांच्या आर्थिक शिक्षणात पालकांची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे. पालकांनी:
- मुलांना बँकिंग सुरक्षेविषयी शिक्षण द्यावे
- पिन कोड, पासवर्ड गोपनीय ठेवण्याचे महत्त्व समजावावे
- नियमित खात्याचे विवरण तपासण्याची सवय लावावी
- उत्पन्न, खर्च आणि बचत यांचे नियोजन करण्यास शिकवावे
- छोट्या-छोट्या आर्थिक निर्णयांमध्ये मुलांना सहभागी करून घ्यावे
- बाजारातील विविध आर्थिक उत्पादनांबद्दल प्राथमिक माहिती द्यावी
आर्थिक शिक्षणाचे महत्त्व
आरबीआयच्या नवीन नियमांचा मुख्य हेतू म्हणजे मुलांमध्ये आर्थिक साक्षरता वाढविणे. आर्थिक शिक्षण हे केवळ पैशांच्या वापरापुरतेच मर्यादित नसून त्यात पुढील बाबींचा समावेश होतो:
- बचतीचे महत्त्व
- उत्पन्न आणि खर्चाचे नियोजन
- गुंतवणुकीची मूलभूत तत्त्वे
- आर्थिक जोखीम व्यवस्थापन
- वित्तीय लक्ष्य निर्धारित करणे
- दीर्घकालीन आर्थिक नियोजन
लहान वयात मुलांना हे शिक्षण दिल्यास, त्यांच्यात आर्थिक जबाबदारीची भावना निर्माण होईल. ते पैशांचा योग्य वापर करण्यास शिकतील आणि त्यांच्या भविष्यातील आर्थिक निर्णयांवर याचा सकारात्मक परिणाम होईल.
आरबीआयच्या नवीन नियमांमुळे ६ वर्षांवरील मुलांना आर्थिक स्वातंत्र्याचे पहिले पाऊल उचलण्याची संधी मिळत आहे. मुलांना लहान वयातच बँकिंग प्रणालीचे ज्ञान मिळणे हे त्यांच्या भविष्यातील आर्थिक कौशल्यांसाठी फायदेशीर ठरेल. पालकांनी या संधीचा पुरेपूर फायदा घेऊन आपल्या मुलांना आर्थिक जागरूक बनवावे.
योग्य मार्गदर्शन आणि शिक्षणासह, ही नवीन व्यवस्था मुलांसाठी आर्थिक स्वातंत्र्याची दारे उघडू शकते आणि त्यांना उज्ज्वल भविष्याकडे नेईल. आर्थिकदृष्ट्या शिक्षित असलेले मुले हेच देशाचे आर्थिकदृष्ट्या सक्षम नागरिक बनतील, जे देशाच्या आर्थिक प्रगतीसाठी महत्त्वपूर्ण आहेत.
महत्त्वाचा इशारा: या लेखातील माहिती विविध ऑनलाइन स्रोतांमधून संकलित केली असून ती सामान्य माहितीपुरती मर्यादित आहे. वाचकांनी कृपया “मुलांसाठी बचत खाते” संदर्भात अधिकृत माहितीसाठी त्यांच्या संबंधित बँकेशी किंवा भारतीय रिझर्व्ह बँकेच्या अधिकृत वेबसाइटशी संपर्क साधावा. बँकांचे नियम वेळोवेळी बदलू शकतात आणि प्रत्येक बँकेचे नियम वेगवेगळे असू शकतात. कोणताही निर्णय घेण्यापूर्वी स्वतः संपूर्ण चौकशी करून खात्री करून घ्यावी. या लेखात दिलेल्या माहितीवर आधारित निर्णयांची जबाबदारी लेखक किंवा प्रकाशक घेणार नाही.
