Vishwakarma Yojana भारतीय संस्कृती आणि परंपरांचा अमूल्य ठेवा जपणारे अनेक पारंपरिक कारागीर आज आर्थिक संकटांना तोंड देत आहेत. तांत्रिक प्रगती आणि औद्योगिकीकरणामुळे या कारागिरांचे पारंपरिक व्यवसाय आव्हानांना सामोरे जात आहेत.
अशा परिस्थितीत भारत सरकारने हाती घेतलेली “प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजना” हा त्यांच्यासाठी संजीवनी ठरणारा उपक्रम आहे. या योजनेचा उद्देश पारंपरिक कौशल्य असलेल्या कारागिरांना आधुनिक तंत्रज्ञान, प्रशिक्षण आणि आर्थिक सहाय्य देऊन त्यांना स्वावलंबी बनवणे हा आहे.
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजना: सविस्तर माहिती
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजना (PM Vishwakarma Scheme) ही केंद्र सरकारची एक महत्त्वाकांक्षी योजना आहे, जी पारंपरिक कारागिरांना आणि शिल्पकारांना प्रोत्साहन देण्यासाठी सुरू करण्यात आली आहे. या योजनेद्वारे सरकार पारंपरिक हस्तकला आणि उद्योगांमध्ये काम करणाऱ्या कुशल कामगारांना त्यांचे कौशल्य विकसित करण्यासाठी, उत्पादन क्षमता वाढवण्यासाठी आणि त्यांच्या उत्पादनांची बाजारपेठ विस्तारित करण्यासाठी सहाय्य करते.
योजनेची मूलभूत तत्त्वे आणि उद्दिष्टे
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजनेचे प्रमुख उद्दिष्ट पारंपरिक कारागिरांना त्यांचे जीवनमान उंचावण्यासाठी एक व्यापक समर्थन प्रणाली प्रदान करणे हे आहे. विशेषतः, योजनेची प्रमुख उद्दिष्टे पुढीलप्रमाणे आहेत:
- कौशल्य विकास आणि क्षमता निर्माण: पारंपरिक कारागिरांना आधुनिक तंत्रज्ञान आणि कार्यपद्धतींचे प्रशिक्षण देणे.
- आर्थिक सहाय्य: विना तारण (कोलॅटरल) कमी व्याजदराच्या कर्जाद्वारे आर्थिक मदत करणे.
- साधनसामग्री उपलब्धता: आधुनिक उपकरणे आणि टूलकिट्स उपलब्ध करून देणे.
- बाजारपेठेशी जोडणी: पारंपरिक उत्पादनांसाठी बाजारपेठ विकसित करण्यास मदत करणे.
- डिजिटल सक्षमीकरण: डिजिटल पेमेंट प्रणालीचा वापर करण्यास प्रोत्साहित करणे.
पात्र व्यवसाय आणि कारागीर
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजनेअंतर्गत खालील 18 पारंपरिक व्यवसायांमध्ये काम करणारे कारागीर अर्ज करण्यास पात्र आहेत:
- सुतार (कारपेंटर): लाकडाचे फर्निचर, दरवाजे, खिडक्या बनवणारे कारागीर.
- लोहार (ब्लॅकस्मिथ): लोखंडी हत्यारे, औजारे बनवणारे कारागीर.
- पितळकाम (ब्रासवर्कर): पितळेची भांडी, मूर्ती बनवणारे कारागीर.
- शिंपी (टेलर): कपडे शिवणारे कारागीर.
- चर्मकार (लेदर वर्कर): चामड्याची उत्पादने बनवणारे कारागीर.
- कुंभार (पॉटर): मातीची भांडी बनवणारे कारागीर.
- सोनार (गोल्डस्मिथ): सोन्या-चांदीचे दागिने बनवणारे कारागीर.
- विणकर (वीव्हर): कापड विणणारे कारागीर.
- नाभिक (बार्बर): पारंपरिक हेअरकट सेवा देणारे.
- धोबी (वॉशरमन): पारंपरिक पद्धतीने कपडे धुण्याचे काम करणारे.
- पत्थर फोडणारे (स्टोन ब्रेकर): दगडावर काम करणारे शिल्पकार.
- तांदूळ मिल मालक/कामगार: पारंपरिक पद्धतीने तांदूळ प्रक्रिया करणारे.
- तेल घाणी मालक/कामगार: पारंपरिक पद्धतीने तेल काढणारे.
- हलवाई (कन्फेक्शनर): पारंपरिक मिठाईकार.
- धाबा कामगार (टे्रडिशनल कॅटरर): पारंपरिक पद्धतीने जेवण बनवणारे.
- लगेज वाहणारे (लगेज कॅरिअर): पारंपरिक पद्धतीने सामान वाहतूक करणारे.
- मूर्तिकार (आर्टिझन): मूर्ती, शिल्प बनवणारे कारागीर.
- दोरकर (रोप मेकर): पारंपरिक पद्धतीने दोरखंड बनवणारे.
योजनेचे प्रमुख घटक आणि लाभ
1. आर्थिक सहाय्य: विनाहमी 3 लाख रुपयांपर्यंत कर्ज
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजनेअंतर्गत पात्र कारागिरांना कोणतीही हमी किंवा गहाण न ठेवता कर्ज मिळू शकते. या कर्जाचे ठळक वैशिष्ट्य म्हणजे अत्यंत कमी व्याजदर – केवळ 5% वार्षिक. कर्ज वितरण दोन टप्प्यांमध्ये केले जाते:
पहिला टप्पा:
- कर्ज रक्कम: 1 लाख रुपये
- परतफेडीचा कालावधी: 18 महिने
- हप्ता: सुमारे 5,800 रुपये प्रति महिना
दुसरा टप्पा:
- कर्ज रक्कम: अतिरिक्त 2 लाख रुपये
- परतफेडीचा कालावधी: 30 महिने
- हप्ता: सुमारे 8,000 रुपये प्रति महिना
- अट: पहिल्या टप्प्यातील कर्जाची यशस्वी परतफेड केलेल्या कारागिरांसाठीच उपलब्ध
2. कौशल्य विकास: 15 दिवसांचे विशेष प्रशिक्षण
कौशल्य विकास हा प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजनेचा महत्त्वपूर्ण घटक आहे. या अंतर्गत पारंपरिक कारागिरांना आधुनिक तंत्रज्ञान आणि पद्धतींचे प्रशिक्षण दिले जाते:
- प्रशिक्षण कालावधी: 15 दिवस
- दैनिक प्रोत्साहन भत्ता: 500 रुपये प्रति दिवस
- एकूण प्रोत्साहन रक्कम: 7,500 रुपये
- प्रशिक्षण विषय: आधुनिक तंत्रज्ञान, डिझाइन, गुणवत्ता सुधारणा, उत्पादन क्षमता वाढवणे, डिजिटल साक्षरता, वित्तीय व्यवस्थापन
3. टूलकिट सहाय्य: 15,000 रुपयांचे मोफत टूलकिट
प्रशिक्षण पूर्ण केल्यानंतर प्रत्येक लाभार्थी कारागिराला त्याच्या व्यवसायाशी संबंधित आधुनिक टूलकिट प्रदान केले जाते:
- टूलकिट मूल्य: 15,000 रुपये पर्यंत
- प्रकार: व्यवसायानुसार विशिष्ट उपकरणे आणि साधने
- फायदे: उत्पादकता वाढवणे, कार्यक्षमता सुधारणे, उत्पादन गुणवत्ता वाढवणे
4. डिजिटल व्यवहार प्रोत्साहन
डिजिटल अर्थव्यवस्थेमध्ये कारागिरांचा समावेश करण्यासाठी, योजना डिजिटल व्यवहारांना प्रोत्साहित करते:
- प्रोत्साहन रक्कम: 1 रुपया प्रति डिजिटल व्यवहार
- उद्देश: कारागिरांमध्ये डिजिटल साक्षरता आणि व्यवहारांना प्रोत्साहन देणे
- फायदे: नगदरहित व्यवहार, पारदर्शकता, वित्तीय समावेशन
योजनेसाठी पात्रता
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजनेचा लाभ घेण्यासाठी खालील पात्रता निकष पूर्ण करणे आवश्यक आहे:
- वय: किमान 18 वर्षे पूर्ण
- नागरिकत्व: भारतीय नागरिक
- व्यवसाय स्थिती: वरील 18 पैकी कोणत्याही एका पारंपरिक व्यवसायामध्ये सक्रियपणे कार्यरत
- रोजगार स्थिती: सरकारी किंवा खाजगी क्षेत्रात नियमित नोकरी नसावी
- कुटुंब मर्यादा: एका कुटुंबातील फक्त एकाच सदस्याला या योजनेचा लाभ घेता येईल
- इतर योजना: कोणत्याही इतर सरकारी आर्थिक योजनेचा लाभ घेत नसावा
आवश्यक कागदपत्रे
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजनेचा अर्ज करण्यासाठी खालील कागदपत्रे आवश्यक आहेत:
- ओळखपत्र प्रमाणपत्रे:
- आधार कार्ड (अनिवार्य)
- मतदान ओळखपत्र / पॅन कार्ड (कोणतेही एक)
- पत्त्याचा पुरावा:
- वीज बिल / पाणी बिल / भाडेकरार (कोणतेही एक)
- रेशन कार्ड
- व्यवसाय प्रमाणपत्र:
- पारंपरिक व्यवसायाशी संबंधित कोणतेही प्रमाणपत्र
- स्थानिक स्वराज्य संस्था / ग्रामपंचायत / नगरपालिका यांचेकडून व्यवसाय प्रमाणपत्र
- परंपरागत कारागिरांच्या संघटनेचे सदस्यत्व प्रमाणपत्र
- बँक खाते तपशील:
- बँक पासबुकची प्रत
- रद्द केलेला धनादेश (केवळ वैयक्तिक खात्यासाठी)
- फोटो आणि हस्ताक्षर:
- अलीकडील पासपोर्ट आकाराचे फोटो
- स्वाक्षरी किंवा अंगठ्याचा ठसा
- आय कर परिस्थिती:
- आयकरदाता नसल्याचे स्वयंघोषणापत्र
- मोबाईल नंबर:
- आधारशी लिंक केलेला मोबाईल नंबर
अर्ज प्रक्रिया: PM Vishwakarma Registration
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजनेसाठी अर्ज करण्याची प्रक्रिया सोपी आणि सुलभ बनवण्यात आली आहे. कारागीर खालील पद्धतींनी अर्ज करू शकतात:
1. ऑनलाइन अर्ज प्रक्रिया
- अधिकृत वेबसाईटला भेट द्या:
- पीएम विश्वकर्मा पोर्टल (pmvishwakarma.gov.in) वर जा
- नोंदणी प्रक्रिया:
- ‘New Registration’ वर क्लिक करा
- आधार क्रमांक आणि मोबाईल नंबर प्रविष्ट करा
- ओटीपी सत्यापन प्रक्रिया पूर्ण करा
- अर्ज फॉर्म भरणे:
- वैयक्तिक माहिती (नाव, वय, लिंग, इ.)
- पत्ता आणि संपर्क तपशील
- व्यवसाय तपशील
- बँक खाते माहिती
- कागदपत्रे अपलोड करणे:
- सर्व आवश्यक कागदपत्रे स्कॅन करून अपलोड करा
- प्रत्येक दस्तऐवज 100 KB ते 1 MB दरम्यान असावा
- अर्ज सबमिट करणे:
- सर्व माहिती तपासून ‘Submit’ बटणावर क्लिक करा
- अर्ज क्रमांक आणि पावती मिळवून ठेवा
2. ऑफलाइन अर्ज प्रक्रिया
- जवळच्या सुविधा केंद्रात भेट द्या:
- कॉमन सर्व्हिस सेंटर (CSC)
- जनसेवा केंद्र
- प्रक्रिया:
- आवश्यक कागदपत्रांसह जा
- केंद्र ऑपरेटर अर्ज भरण्यास मदत करेल
- अर्ज क्रमांक आणि पावती घ्या
प्रवेशानंतरची प्रक्रिया
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजनेअंतर्गत अर्ज केल्यानंतर खालील प्रक्रिया अनुसरली जाते:
1. सत्यापन आणि मंजुरी
- अर्जांची प्राथमिक छाननी: जिल्हा स्तरावरील समितीद्वारे
- कागदपत्र सत्यापन: स्थानिक अधिकाऱ्यांद्वारे
- पात्रता निर्धारण: निकषांनुसार पात्रता ठरवली जाते
- अर्ज मंजुरी: पात्र अर्ज मंजूर केले जातात
2. प्रशिक्षण आयोजन
- प्रशिक्षण केंद्र निश्चिती: स्थानिक प्रशिक्षण केंद्र निश्चित केले जाते
- प्रशिक्षण वेळापत्रक: 15 दिवसांचे प्रशिक्षण वेळापत्रक दिले जाते
- प्रशिक्षण पूर्णता प्रमाणपत्र: प्रशिक्षण यशस्वीरित्या पूर्ण केल्यानंतर
3. टूलकिट वितरण
- टूलकिट निवड: कारागिराच्या व्यवसायानुसार टूलकिट निवड
- वितरण समारंभ: स्थानिक पातळीवर औपचारिक वितरण
- वापर प्रशिक्षण: टूलकिट वापरासाठी मार्गदर्शन
4. कर्ज वितरण
- पहिल्या टप्प्याचे कर्ज: 1 लाख रुपये थेट बँक खात्यात हस्तांतरित
- परतफेड सुरु: 18 महिन्यांच्या कालावधीत
- दुसऱ्या टप्प्याचे कर्ज: पहिला हप्ता परत केल्यानंतर अतिरिक्त 2 लाख रुपये
“स्वावलंबी कारागीर, समृद्ध भारत” उद्दिष्टाकडे वाटचाल
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजना केवळ आर्थिक सहाय्याची योजना नाही, तर ती भारतातील सम्पूर्ण पारंपरिक कौशल्य क्षेत्राला पुनर्जीवित करण्याचा एक व्यापक प्रयत्न आहे. या योजनेमागचे “स्वावलंबी कारागीर, समृद्ध भारत” हे ध्येय पारंपरिक कारागिरांना आधुनिक जगात स्पर्धात्मक बनवण्यासाठी त्यांना सक्षम करण्याचे सरकारचे प्रतिबिंब दर्शवते.
योजनेचा दीर्घकालीन प्रभाव
- कौशल्य संवर्धन आणि संरक्षण: पारंपरिक कौशल्याचे जतन आणि संवर्धन.
- आर्थिक विकास: पारंपरिक क्षेत्रातील उत्पादन आणि उत्पन्न वाढवणे.
- सांस्कृतिक वारसा जतन: भारतीय सांस्कृतिक वारसा आणि हस्तकला परंपरा जपणे.
- ग्रामीण उद्योगांना चालना: ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला बळकटी देणे.
- स्वावलंबन आणि रोजगार निर्मिती: स्वरोजगाराला प्रोत्साहन.
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजना 2025 ही भारतातील पारंपरिक कारागिरांच्या जीवनात आमूलाग्र बदल घडवू शकणारी एक अभिनव योजना आहे. ती आर्थिक सहाय्य, कौशल्य विकास, आधुनिक उपकरणे आणि बाजारपेठेशी जोडणी या सर्व घटकांचा एकत्रित उपयोग करून कारागिरांना एक नवीन मार्ग दाखवते.
Also Read:
या तरुणांना मिळणार बिजनेस करण्यासाठी 60 हजार रुपये पहा आवश्यक कागदपत्रे Mukhyamantri sakrari Yojana
तीन लाख रुपयांपर्यंतचे विनाहमी कर्ज, प्रशिक्षण आणि टूलकिट अशा सुविधांमुळे कारागीर आपला व्यवसाय विस्तारित करू शकतात, उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारू शकतात आणि परिणामी अधिक चांगले उत्पन्न मिळवू शकतात.
जर तुम्ही किंवा तुमच्या कुटुंबातील कोणी वरील 18 पारंपरिक व्यवसायांपैकी कोणत्याही व्यवसायात कार्यरत असाल, तर या योजनेचा लाभ घेण्यासाठी लवकरात लवकर अर्ज करा. आजच्या आधुनिक युगात, आपली पारंपरिक कला आणि कौशल्ये टिकवून ठेवण्यासाठी आणि त्यांना नवीन उंची देण्यासाठी ही एक अनमोल संधी आहे.
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा योजना पारंपरिक कौशल्याचा सन्मान करत, नवीन तंत्रज्ञानाशी त्याची सांगड घालून, भारतीय हस्तकला आणि पारंपरिक व्यवसायांना जागतिक स्तरावर पोहोचवण्याचा प्रयत्न करते. “वसुधैव कुटुंबकम्” या विचारधारेवर आधारित हे भारत सरकारचे पाऊल निश्चितच पारंपरिक कारागिरांसाठी नवीन पहाट घेऊन येईल.
